Реформатор ма, әлде кризис-менеджер ме? Министр Ғани Бейсембаев қандай мұра қалдырды

Оқу-ағарту министрлігіне жаңа басшы келді. Оның алдында бұл лауазымды 2,5 жыл бойы атқарған Ғани Бейсембаев білім беру жүйесінде айтарлықтай із қалдырды. Осы уақыт ішінде ол бірқатар бастаманы көтеріп, мұғалімдер мен қоғам тарапынан әрі қолдау, әрі сынға ие болды. BAQ.KZ тілшісі Оқу-ағарту министрі қызметінде Бейсембаев кезеңі несімен есте қалғанын шолып шықты.

Мұғалімнен министрге дейін

Ғани Бейсембаев 1969 жылы Қызылорда облысында дүниеге келген. Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетін тәмамдаған, философия және психология ғылымдарының докторы.

Білім беру саласына ол 1989 жылы келген. Талғар ауданындағы №14 орта мектепте қазақ тілі мұғалімі болып бастады. 20 жастағы Бейсембаевқа бір мезгілде оқу-тәрбие жұмысы жөніндегі директордың орынбасары міндеті де жүктелді. Кейін ол Алматы облысының Іле ауданындағы №12 мектептің директоры болды.

90-жылдардың соңынан бастап Ғани Бейсембаевтың мансабы басқару және ғылыммен байланысты болды: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының ғалым хатшысы және президентінің кеңесшісі, Қапшағай қаласының білім бөлімінің басшысы, Халықаралық қосымша білім беру орталығының директоры. Ұзақ жылдар бойы ол “EDTECN” Халықаралық білім беру орталығын басқарды.

2020 жылы Бейсембаев “Оқулық” республикалық орталығының директоры болып тағайындалды, кейін Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясын басқарды. 2022 жылы Үкімет құрамына кірді: әуелі Білім және ғылым вице-министрі, кейін Оқу-ағарту вице-министрі болды. 2023 жылдың қаңтарында Оқу-ағарту министрі қызметіне тағайындалды.

Ол еңбегі үшін “Ерен еңбегі үшін” медалімен марапатталған.

Мұғалімдердің құқықтарын қорғау

Бейсембаевтың басты басымдықтарының бірі – мұғалімдердің құқықтарын қорғау болды. Ол мұғалімдерге тән емес міндеттер жүктелмеуі тиіс екенін бірнеше рет айтты және “Педагог мәртебесі туралы” заңның қатаң сақталуына қол жеткізді. Сондай-ақ балалар жазатайым оқиғаға тап болса, ол үшін мұғалімдерді жазаламау қажеттігін жақтады.

2023 жылдың қыркүйегінде мектепке дейінгі ұйымдардың тәрбиешілері 30% қосымша үстемақы алды. Сондай-ақ өндірістен тартылған техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының педагогтеріне 30-35% қосымша ақы белгіленді.

Тегін тамақтану

Оның бастамасымен 2023 жылдың қыркүйегінен бастап мемлекеттік мектептердің бастауыш сынып оқушылары мен әлеуметтік санаттағы 5-11 сынып оқушылары үшін тегін ыстық тамақ ұйымдастырылды.

2025 жылдың қаңтарынан бастап жекеменшік мектептердің 1-4 сынып оқушылары да тегін ыстық тамақпен қамтылды. Жаңа бастама 25 мыңнан астам баланы қамтыды. Оны іске асыру үшін жергілікті бюджеттен 12 млрд теңгеден астам қаражат бөлінді.

Сондай-ақ мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқитын мектеп оқушыларына әлеуметтік қолдау шаралары кеңейтілді. Бұрын “Жалпыға бірдей білім беру” қоры есебінен мектеп құралдары мен кеңсе тауарларын сатып алуға көмек тек мемлекеттік мектеп оқушыларына берілетін. Енді бұл қолдау жекеменшік мектеп оқушыларына да таратылады.

Жергілікті атқарушы органдарға мектептің меншік түріне қарамастан әлеуметтік осал отбасылардан шыққан барлық балаға көмек көрсету құзыреті берілді.

Ваучерлік жүйе: жанжалдан нәтижеге

Бейсембаевтың басты реформаларының бірі – балабақшаларды ваучерлік қаржыландыру жүйесі болды. Бұл идея үлкен дау тудырды. Кейбір депутаттар бұған үзілді-кесілді қарсы шығып, жекеменшік балабақшалардың жабылуына әкеледі деп мәлімдеді.

Алайда министрдің өзі ваучерлерді ашықтыққа және “өтірік тізіммен” күреске бағытталған қадам деп санады.

Ваучерлік қаржыландыру кезінде мемлекеттік сатып алулар мен келу табелінің қажеттілігі болмайды. Қатысуды бақылау толығымен ата-аналардың қолына өтеді. Балабақшаларға кезек күрт қысқарады. Мысалы, Таразда 17 мың баладан кезекте 17 бала ғана қалды, – деді экс-министр сұқбаттарының бірінде.

Оның айтуынша, тек жағдайы нашар әрі сапасы төмен балабақшалар ғана зардап шегуі мүмкін еді. Сынақ нәтижесінде төрт осындай ұйымның ісі құқық қорғау органдарына берілді.

Мақсатты мектептер және депутаттармен қақтығыстар

Келесі үлкен дау – мақсатты мектептерге қатысты бастама болды. Кейбір депутаттар, соның ішінде Жұлдыз Сүлейменова, министрліктің бастамасына қарсы шықты. Бейсембаев мұндай реакцияға таңданысын жасырмады.

Президент нақты айтты: басты мәселе – білім сапасы. Егер біз осыған қол жеткізгіміз келсе, сенім қажет, ал білімді саяси құралға айналдыруға болмайды. Мұнда кішкентай балалар мен үлкен саясаттың не қатысы бар? – деді ол Exclusive.kz-ке берген сұқбатында.

Министрдің айтуынша, көптеген жанжалдың артында жылдар бойы бақылаусыз қалып, өзін “жеке иесі” сезінген мектеп басшыларының мүдделері тұрған.

Жаңа форматтағы мектептер және реновация

Бейсембаев кезінде мектептерді жаппай салу бағдарламасы басталды. Соңғы бес жылда Қазақстанда мыңнан астам жаңа білім беру мекемесі салынды. 2025 жылы елдегі 8 мың мектептің инфрақұрылымын жаңарту жоспарланған.

Елде “Келешек мектептері” ұлттық жобасы белсенді жүзеге асырылып жатыр. Оның мақсаты – әрбір балаға тұрғылықты жеріне қарамастан заманауи жағдайдағы сапалы тегін білімге тең қолжетімділік беру. Бүгінде өңірлерде 173 мектеп салынды, оның 151-і жұмысын бастады.

Білім берудегі жасанды интеллект

Тағы бір бастама – цифрландыру және заманауи технологияларды енгізу. Бейсембаев білім беруде жасанды интеллектіні қолданудың маңыздылығын атап өтті. Ол бұл туралы, әсіресе, Ұлыбританияға барған сапарынан кейін бөлісті.

2025-2026 оқу жылында “Цифрлық сауаттылық” және “Информатика” пәндеріне жасанды интеллект элементтері енгізілді. Орта білім беру жүйесінде AI қолданудың этикалық стандарттары бекітілді. Оқушылар үшін Day of AI онлайн-курстары, мұғалімдер үшін арнайы біліктілікті арттыру бағдарламалары әзірленді.

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы елдегі барлық мектеп мұғалімдерін оқытуды бастады. Бағдарлама AI-ды жауапты қолданудың қағидаттарын түсіндіруге бағытталған.

“Өрлеу” біліктілікті арттыру ұлттық орталығы ЮНЕСКО-мен бірлесіп халықаралық тәжірибе негізінде жасалған бағдарламаны бейімдеді. Мұғалімдер AI құралдарын меңгеріп, промпттармен жұмыс істеуді, сабақ жоспарлауды, тест әзірлеуді және оқу материалдарын жасауды үйренуде. Бұл ретте этикалық қағидаларға ерекше назар аударылады.

Оқу жылы басында 200 мыңнан астам мұғалім AI қолдану бойынша оқудан өтті, олардың шамамен 140 мыңы сертификат алды.

2025 жылдың қыркүйегінде министр Ғани Бейсембаев пен Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Жаслан Мадиев орта, техникалық және кәсіптік, кейінгі білім беру жүйесіне AI енгізудің 2025-2029 жылдарға арналған Концептуалдық негіздерін бекіту туралы бірлескен бұйрыққа қол қойды.

Инклюзивті білім беруге көшу

Ғани Бейсембаев келгеннен кейін ерекше қажеттіліктері бар балаларға басқа оқушылармен бірдей жалпы мектептерде оқу мүмкіндігі берілді. Екі жыл ішінде бұл салада маңызды өзгерістер болды.

Арнайы білім беру қажеттіліктері бар балаларға жағдай жасау 71% мектепке дейінгі ұйымдарда, 91% мектептер мен колледждерде қамтамасыз етілді. Психологиялық-педагогикалық көмекпен қамту 75%-дан 91%-ға дейін өсті.

2024 жылы алғаш рет білім беру ұйымдарында “педагог-ассистент”, “арнайы педагог” және “жеке көмекші” штаттық бірліктері енгізілді.

Соңғы қоңырауды көшіру

Ғани Бейсембаевтың шешімімен оқу жылының мерзімі қайта қаралды.

Енді оқу жылы 25 мамырда аяқталады. Бұған дейін, 2022 жылдың тамызында, оқу жылы 31 мамырға дейін ұзартылған болатын. Бұл бастаманы бұрынғы министр, қазір Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов көтерген еді. Бірақ көп ата-ана бұл шешімді қолдамады.

Бейсембаевтың бастамасымен, егер 1 қыркүйек демалыс күніне түссе, оқу процесі 2 қыркүйектен басталатын болды.

Көрерге ұсақ болса да, ата-аналар мен мұғалімдер қолдаған символдық түзетулер еді.

Антибуллинг бағдарламасы

Қазақстан мектептері мен колледждерінде Оқу-ағарту министрлігі әзірлеген “ДосболLIKE” атты отандық буллингтің алдын алу бағдарламасы енгізіліп жатыр.

Бағдарламаның мақсаты – оқушылар арасындағы әлімжеттікті азайту, оқу орындарында қауіпсіз атмосфера қалыптастыру, эмоционалды интеллектті дамыту және балалардың психологиялық әл-ауқатын қолдау.

Жоба сынамасы 9 өңірдің 50 мектебінде өтті, ол шамамен 70 мың оқушы мен 5 мыңнан астам мұғалімді қамтыды. Антибуллингтік командалар, QR-кодтар арқылы анонимді кері байланыс механизмдері, жеке қолдау жоспарлары және сыныптағы ахуалды бақылау енгізілуде.

2,5 мың маман дайындықтан өтті, алдағы уақытта кемінде тағы 8 мың педагог пен психолог оқытылады.

Сарапшылардың айтуынша, “ДосболLIKE” Бейсембаев кезеңіндегі білім саясатының маңызды элементіне айналды, өйткені ол білімге ғана емес, сонымен қатар оқушылардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатына да басымдық беруді көрсетті.

Мұғалімдер экс басшысы жайлы қандай пікірде?

Ғани Бейсембаевтың жұмысын педагогикалық қауымдастық өкілдері оң бағалады.

Оқу-ағарту министрі қызметін абыроймен атқарған Ғани Бейсембаев өз қызметін аяқтады. Елдің білім беру жүйесіне жоғары жауапкершілік кезеңінде ол қысқа мерзімде айтарлықтай өзгерістерге және нақты нәтижелерге қол жеткізді, – деді ҚР еңбек сіңірген мұғалімі Құшай Тердікбай.

Оның айтуынша, экс-министрдің жетістіктерінің қатарында – инклюзияны дамыту, мектеп пен ата-ана арасындағы байланысты нығайту, ұлттық форумдар мен халықаралық конгрестер өткізу, сондай-ақ мектептерді салу және жаңғырту бойынша жүйелі жұмыс бар.

Бұл жетістіктің барлығы – Ғани Бектайұлының кәсібилігінің және жаңашыл көзқарасының айқын дәлелі. Ол күрделі мәселелерге ашық қарады, қоғаммен кері байланысты нығайтты және нақты өзгерістерге жол ашты, – деп айтты педагог.

Ақтөбедегі №23 мектеп-лицейдің мұғалімі Наталья Пеннер де Ғани Бейсембаевтың жеке қасиеттерін атап өтті.

Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаев менде ең жылы әсер қалдырды. Ол ең алдымен мұғалімдермен диалогқа ашықтығымен және еліміздің әртүрлі өңірлерінен келген практиктердің пікірін тыңдауға дайын болуымен есте қалды. Оның сөздері ресми ғана емес, мектепке, мұғалімдерге және балаларға деген шынайы қамқорлыққа толы болды, – деді еңбек сіңірген педагог.

Наталья Пеннердің айтуынша, министрдің білім сапасына, инновацияларды енгізуге және мұғалімдерді кәсіби дамуда қолдауға баса назар аударғаны ұнаған.

Мен үшін Ғани Бектайұлы – кәсібилік, жауапкершілік пен адами жылылықты үйлестіре алған басшының жарқын үлгісі. Бұл құрмет туғызады және жадта ерекше із қалдырады, – дейді ол.

Қиын сәттер

Ғани Бейсембаевтың қызметінде даулар мен резонансты жағдайлар да кездесті.

2024 жылдың желтоқсанында Семейде қаладағы басты шыршаны орнату жұмыстарына мұғалімдер тартылды. Олардың ішінде №49 мектеп мұғалімі Қуат Айтқалиев биіктіктен құлап, ауыр жарақат алды.

Тексеру барысында мұғалімдерді жұмысқа тарту туралы тапсырманың қалалық білім бөлімінен шыққаны анықталды. Бөлім басшысы Біржан Булабаев қызметінен босатылды.

Үш мектеп директоры ескерту алды, ал әкімнің орынбасарына қатаң сөгіс берілді.

Министр Бейсембаев мұғалімдерді тән емес жұмысқа мәжбүрлеу тәжірибесін жария түрде айыптап, мұндай әрекеттер “Педагог мәртебесі туралы” заңға қайшы екенін айтты.

2025 жылдың мамырында Алматыдағы Назарбаев Зияткерлік мектебінде 11-сынып оқушысы тәртіп бұзғаны үшін мектептен шығарылды. Ол емтихан кезінде телефонын алып қойған соң мұғалімді балағаттаған.

Бұл шешім қоғамда үлкен дау тудырды. Кейбір азаматтар мен депутаттар оны қорғап, шешімнің әділеттілігіне күмән келтірді.

Кейін оқушыға емтихан тапсыруға және аттестат алуға рұқсат берілді.

Оқу-ағарту министрлігі оқудан шығару заңға қайшы емес екенін, ал мұғалімнің абыройын қорғау – басты басымдық екенін атап өтті.

2025 жылдың маусымында Алматы облысы, Долан ауылындағы мектеп бітіру кешінде қайғылы жағдай болды: түлектердің бірі сыныптасын жүрек тұсынан шанышқымен жаралап, жасөспірім сол жерде көз жұмды.

ҚР ҚК 99-бабы (“Адам өлтіру”) бойынша қылмыстық іс қозғалды. Күдікті қамауға алынып, уақытша ұстау изоляторына жабылды. Оның ата-анасы бала тәрбиесіндегі жауапсыздығы үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

ІІМ орынбасары Санжар Әділов мектеп директоры қызметінен босатылғанын, екі сынып жетекшісі мен оқу ісі меңгерушісіне сөгіс берілгенін хабарлады.

Бұл шара пікірталас тудырды. Министр Ғани Бейсембаев мұндай жазаларды әділетсіз деп атап, жазалау қайғылы оқиғаларға жауап берудің әмбебап құралы болмауы керек екенін айтты. Оның пікірінше, қоғам тәрбие жұмысын және мұғалімге құрмет мәдениетін қалыптастыруы тиіс, ал кінәлілерді іздеумен шектелмеуі керек.

Экс-министрдің мұрасы

Ғани Бейсембаевтың қызметінің басты нәтижесі – мұғалімдердің құқықтарына назар аударуы және оқушылардың білім алу жағдайын жақсартуға күш салуы. Алайда оқулық сапасы, мектеп инфрақұрылымын жаңғырту және білімді цифрландыру мәселелері оның мұрагері үшін шешуді қажет ететін сын-қатер болып қала береді.

Үлкен саяси мәлімдемелерге ұмтылмаған министр өзінен кейін қарама-қайшы мұра қалдырды: бір жағынан әлеуметтік маңызы бар қадамдар, екінші жағынан жүйелі шешім талап ететін мәселелер. Алдағы кезеңнің табысты болуы жаңа басшылықтың оның бастамаларын жалғастыра ма, әлде мүлде басқа бағытты таңдай ма – соған байланысты болмақ.