“Жаңа заң”. Баланы қорлағандар өмір бойына, әйелді азаптағандар 7 жылға сотталады

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігіне қатысты екі маңызды құжатқа қол қойды. Бұдан былай құқық қорғау органдарына қандай міндет артылады? Әйелдердің құқығы қалай қорғалады? Балаларды қорғаудың жаңа заңнамалық шаралары қандай? BAQ.KZ тілшісі осы және өзге сауалдарға жауап іздеп көрді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған бөлімше құрылады

Жаңа заң қабылданғаннан кейін еліміздің құқық қорғау органдарына бірқатар міндет жүктеледі. Сонымен заң күшіне енгеннен кейін әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғау барынша күшейтіледі, балаларды жыныстық зорлық-зомбылықтан қорғау шаралары күшейтіледі, өз-өзіне қол жұмсау және жыныстық зорлық-зомбылық жағдайлары азайтылады, қиын өмірлік жағдайларға тап болған отбасылардың жағдайы жақсарады, арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапасы жақсарады, неке және отбасы институты нығайтылады деп күтіледі.

Заңды іске асырудың тиімділігі – құқық қорғау органдарының, қоғамдық ұйымдардың, БАҚ-тың және оған бей-жай қарамайтын азаматтардың келісілген жұмысы қаншалықты табысты құрылатынына тікелей байланысты болады.

Аталған шараларды неғұрлым тиімді іске асыру үшін ІІМ-де отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған бөлімше құрылатын болады.

Егер бұрын құқық қорғау органдарының отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа реакциясы болмаған жағдайлар жиі тіркелсе, енді мұндай әрекеттер үшін олар тиісті жауапкершілікке тартылады.

Әйелін азаптаған ер адам 7 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін

Президент қабылдаған отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заң, шын мәнінде, мемлекеттің теңдік пен заң үстемдігі қағидаттарына басымдық беретінін, құқықбұзушылыққа мүлдем төзбеушілікті қалыптастыратынын көрсетеді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заңға қол қойылғанға дейін елдің құқықтық жүйесінде әйелдердің құқықтарын қорғау іс жүзінде толық іске асырылмағанын мойындау қажет. 

Қазіргі экс-министр Қуандық Бишімбаевқа қатысты соттың ашық көрсетілуі әйелдер құқығына қатысты өзекті мәселелерді көрсетті. Салтанат Нүкенованың қаза болуына өзі кінәлі деп болжаған полицейлердің бірінің бейнежазбасы назар аударарлық жайт. Қабылданған заң зорлық-зомбылық құрбандарын елемеудің осындай көріністерін “тоқтатады” деп сенгіміміз келеді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң мыңдаған әйелді абъюзивті қарым-қатынастан шығуға итермелейді, оларға құқықтық қауіпсіздік пен қашуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ әйелдерге өмір сүруге және озбырлықтан арылуға көмектеседі.

Бас прокуратураның мәліметінше, 2023 жылы Құқық қорғау органдарына тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты 100 мың шағым түскен. Бұл соңғы бес жылдағы жиынтық есептен үш есе көп. Мұндай көрсеткіштер қазіргі жағдайдың ауырлығын және Президент қабылдаған заңның қажеттілігін толық түсіндіреді.

Енді жаңа заң бойынша әйелдер мен балалардың денсаулығына бірнеше рет ұрып-соғу және зиян келтіру кезінде татуласу қарастырылмаған.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықты азайту үшін қазір бүкіл әлеуметтік-мәдени экожүйе құрылуда: балалар мен әйелдер үшін қауіпсіз орта құру және оларға қатысты қылмыстардың алдын алу, кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар үшін жазаны қатаңдату, құқық бұзушылықтардың алдын алуды күшейту, сондай-ақ балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу. Ауыр қылмыстарға қатысты жазаларды қатаңдату және татуласудан бас тарту зорлық-зомбылық пен қауіпті әрекеттерді жасаған адамдар үшін қатаң жазалау режимін жасайды, бұл қоғамдағы әділеттілік пен заңдылықты қамтамасыз ету үшін маңызды.

Зорлық-зомбылық үшін, оның ішінде отбасылық-тұрмыстық салада жауапкершілік арттырылды. Қоғамдық пікірді ескере отырып, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру және ұрып-соғу қылмыстық жауапкершілікке тартылды.

Қасақана ауырлығы орташа және денсаулығына ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілік күшейтілді.

Бұрын адамды азаптау үшін жауапкершілікке тарту үшін ұрып-соғу мен басқа да зорлық-зомбылық әрекеттерінің жүйелілігін дәлелдеу қажет болатын. Енді жәбірленушіні азаптау мақсатында ерекше қатыгездікпен, қорқытумен жасалған зорлық-зомбылық әрекеттері үшін жауапкершілікті анықтайтын нормалар енгізілуде. Сонымен бірге, зорлаушының кінәсін дәлелдеу кезінде жәбірленушінің өз атына осындай зорлық-зомбылықты жүйелі түрде сезінуі талап етілмейді.

Жәбірленушілерге шағым берілгеніне қарамастан, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіруге және ұрып-соғуға байланысты істер бойынша қылмыстық қудалауды көздейтін жаңа заңның тармағын серпінді деп атауға болады. Басқаша айтқанда, қылмыстар өтініш бойынша емес, факт бойынша қудаланады. Бұл тармақ заңға ескерту сипатын береді, осылайша ықтимал қылмыскерлерге жазаның сөзсіз екендігі туралы хабарлайды.

Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған маңызды тармақтардың бірі – қылмыскерді 30 күн мерзімге оқшаулау және жәбірленушілермен байланысқа тыйым салу мүмкіндігі. Бұл зардап шеккендердің психо-эмоционалды жағдайына оң әсер етіп, оларға толық оңалту мүмкіндігін береді.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық көрсеткені үшін жазалау шараларын күшейтеді.

Атап айтқанда, қазір денсаулыққа қасақана орташа және ауыр зиян келтіргені үшін тек 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылған. Ал бұрын айыпталушының бостандығы тіптен шектелмеуі мүмкін еді.

Денсаулыққа жеңіл зиян келтіру туралы бап та қатаңдатылды. Қылмыскерге 200 АЕК-ке дейін айыппұл салу немесе 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделеді. Сонымен қатар қазір бұл қылмыс үшін әкімшілік емес, қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. Осы қылмыс ауырлататын мән-жайлар болған кезде 1000 АЕК-ке дейін айыппұл салуды не 2 жылға дейін бас бостандығынан айыруды немесе шектеуді көздейді.

Сондай-ақ қылмысты ауырлататын ұрып-соғу жағдайларында 200 АЕК-ке дейін айыппұл салуға не 50 тәулікке дейін қамауға алуға әкеп соғады.

Сонымен қатар, азаптау үшін жауапкершілік күшейтілді. Енді 2 жылдан 3 жылға дейін, ауырлататын жағдайларда 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделуде.

Осылайша бұл заң “тирандардың” әйелдері мен жақындарына қатысты агрессиясын айтарлықтай тежейді.

Бұдан былай балаларды зорлағандар өмір бойына бас бостандығынан айырылады

Жаңа заңда әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтетін, сондай-ақ отбасы институтын, кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін нығайтуға арналған нормалар енгізілді.

Балаларға қарсы зорлық-зомбылықтың кез келген түрін көрсету жауапкершілігі едәуір күшейтілді. Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандарға қарсы денсаулыққа зиян келтіруден бастап ұрлау мен өлтіруге дейінгі қылмыстардың тізбесі жүйеленген және нақты анықталған. Мұндай әрекеттерді жасаған адамдар татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатыла алмайды.

Кәмелетке толмағандарды өлтіргені, зорлағаны, кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жаза қарастырылған.

Балаларды ұрлағаны үшін бұдан былай 10 жылдан 15 жылға дейін (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылған дейін (бұрын 5 жылға дейін) бас бостандығынан айыру қарастырылған.

Алғаш рет 16 жасқа толмаған адамдарға жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Осы нормалар қабылданғанға дейін мұндай жауапкершілік 14 жасқа толмағандарға тиіскені үшін ғана қарастырылған. Ол үшін 200 АЕК-ке дейін айыппұл, түзету жұмыстары немесе 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстар не 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделген. 

Балаларды ұрлағаны үшін 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 5 жылға дейін) көзделген.

Жаңа заң сонымен қатар суицидті азайтуға бағытталған. Егер бұрын тек өз-өзіне қол жұмсауға итермелегені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген болса, енді-өзін-өзі өлтіруге итермелеу және жәрдемдесу үшін жауапкершілік қарастырылады. Кәмелетке толмағандарға қатысты мұндай әрекеттер 5 жылдан 9 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғады. Осылайша, бұл шаралар суицидтің алдын алуды да, кінәлілердің жауапкершілігін де күшейтеді.

Жаңа заң педофилдердің балаларды өлтіру фактісі бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жазаны қарастырады. Бұл жағдайда кез келген балама заң алынып тасталады. Осылайша, қоғамда мұндай адамдарға мүлдем төзбеушілік қалыптасады.

Жаңа нормалар мектептердегі қорлаумен күресуге бағытталған. Осылайша, кәмелетке толмағанды қорлау (қорқыту, киббербулинг) үшін әкімшілік жауапкершілік алғаш рет енгізілді. Бұл әрекет үшін ескерту немесе 10 АЕК мөлшерінде айыппұл қарастырылған. Қайта қорқыту үшін 30 АЕК (110 760 теңге) түрінде айыппұл көзделген. Ал егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту жасауға немесе ата-анасына немесе оларды алмастыратын адамдарға 10 АЕК айыппұл салуға әкеп соғады.

Құрдастарын қорқытатын балалардың ата-аналары үшін жауапкершілікті арттыру оларды балаларының тәрбиесіне байыпты қарауына мәжбүрлейді.

Білім беру ұйымдарының кәмелетке толмағандардың немесе оларға қатысты құқыққа қайшы әрекеттер жасағаны туралы құқық қорғау органдарына дереу хабарлау міндеті белгіленген.

Қоғамдық көліктерден 16 жасқа дейінгі балаларды мәжбүрлеп түсірудің көптеген жағдайлары белгілі. Бұл көбінесе мектептен өздігінен оралатын бала үшін қауіпті. Енді бұл құқық бұзушылық болып саналады, ол үшін 5 АЕК (18 460 теңге) мөлшерінде айыппұл қарастырылған.

Мәдениет және ақпарат министрлігіне мемлекеттік отбасылық саясатты

Зорлық-зомбылықтан зардап шегіп, арнаулы ұйымды мекен еткен әйелге 

жұмыс берушісі 30 күнге дейін демалыс беруге міндетті

Жаңа заңда бала құқықтары жөніндегі уәкіл институтын одан әрі дамыту көзделген. 

Алғаш рет мемлекеттік отбасылық саясатты қалыптастыру саласындағы уәкілетті орган айқындалды. Бұл функциялар мәдениет және ақпарат министрлігіне (жастар және отбасы істері комитеті) жүктелген.

Алғаш рет заңнамалық деңгейде ақпараттандыру саласындағы уәкілетті орган айқындайтын заңды тұлға рөлінде болатын отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі байланыс орталығының жұмыс істеуінің құқықтық негіздері құрылды.

Бұл ретте мемлекеттік органдарды отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасауға ғана емес, сондай-ақ азаматтардың өтініштерін қарау қорытындылары бойынша қабылданған шаралар туралы байланыс орталығына ақпарат беруге міндеттейтін нормалар енгізілді.

Заң отбасыларға психологиялық, құқықтық және әлеуметтік көмек көрсету мәселесіне ерекше назар аударды. Ол үшін жергілікті атқарушы органдар базасында отбасын қолдаудың жаңа орталықтарын құру жоспарлануда. Қолданыстағы орталықтардың қызметін біртекті қайта ұйымдастырылады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық белгілері бар адамдарға қолдау көрсету кезінде орталықтар оларға бір айға дейін тұруға мүмкіндік береді.

Бұл ретте жұмыс беруші қызметкері тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарда болған кезеңде оған жалақысы сақталмайтын 30 күнге дейін демалыс беруге міндетті.

Жаңа заңда балаларды отбасынан мәжбүрлеп тартып алуы көзделгені рас па? 

Әшімбаев осы мәселенің нүктесін қойды

Жалпы, заң қоғамның қолдауына ие болды. Дегенмен кейбір азамат тарапынан заңның ықтимал теріс салдары туралы мәлімдемелер бар. Заңды сынға алушылардың алға тартқан дәлелдері олардың осы мәселе тарапында ақпараттары жеткіліксіз екенін көрсетеді.

Атап айтқанда, олар келесі мәселелерді алға тартады:

жаңа нормаларды теріс пайдалану;

демографиялық құлдырау және жастардың кетуі;

балаларды отбасынан мәжбүрлеп тартып алу туралы болжамдар;

Қазақстандағы отбасылық қатынастар мәселелеріне “батыстық тәсілді” қолдану;

заңда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болған ер адамдарды қорғаудың болмауы;

бірқатар норманың жеткіліксіз пысықталуы, мысалы, отбасылық дебоширлерді өз үйлерінен шығару туралы нормалар.

Айта кету керек, барлық талапты екі үлкен топқа бөлуге болады: олардың біріншісі заңның мәні туралы ақпараттың жеткіліксіздігімен байланысты, екіншісі азаматтардың бір бөлігінде әйелдің орны мен рөлі туралы архаикалық түсініктерге байланысты.

Бұл заң отбасылардан балаларды мәжбүрлеп алуды енгізеді, сондай-ақ заң ювеналды әділет туралы батыстық нормалардың құқықтық калькасы деген пікірлер таратылды. Бұл осы топтағы азаматтар арасында заң туралы толық мәліметтің жеткіліксіздігін білдіреді. Ақпараттық-ағарту жұмыстары барысында мұның барлығы түсіндірілді.

Осы заң жобаларын талқылау кезінде кейбір белсенді “ата-ана балаға дауыс бергені үшін, баланы қорлағаны үшін немесе отбасының төмен бюджеті үшін ата-ана құқығынан айырылуы мүмкін” деген тексерілмеген ақпаратты тарата бастады.

Сенат спикері Мәулен Әшімбаев осы мәселе бойынша жан-жақты түсініктеме берді және ақпаратты теріске шығарды. 

Қазірдің өзінде қолданыстағы “неке және отбасы туралы” заңда қылмыстық құқық бұзушылық жасалған жағдайда ата-ана құқығынан айырылатын нормалар бар. Бірақ бұл ата-ана құқығынан жаппай айырады деген сөз емес. Бұл біздің тарихымызда болған жоқ. Менің жеке пікірім – егер болашақта Заңға Президент қол қоятын болса, онда бұл ата-ана құқығынан жаппай айыруға алып келеді деп есептеуге негіз жоқ, – деді Әшімбаев.

Оның айтуынша, заңда билік балаларды қазақстандықтардан тартып алатын нормалар жоқ. 

Бұл дұрыс емес және қате түсінік. Біз заңның ата-ана құқығынан айыруға бағытталмағанын жұртшылыққа нақты жеткізуіміз керек. Ол әйелдерді қорғау және әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жұмыс істейді, – деп түйіндеді Сенат спикері.

Ішкі істер министрінің орынбасары Игорь Лепеха да осы мәселе бойынша түсініктеме берді.

Ата-ана құқығынан айыру туралы мәселе кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияда қаралады. Содан кейін сот барлық жағдайдың жиынтығын, ең алдымен ата-аналардың жеке басын қарастырады. Сондықтан, менің ойымша, бұл ата-ана құқығынан айырылғандар санының өсуіне немесе азаюына әсер етпейді, – деп атап өтті ол.

Сонымен қатар сарапшылар бұл ақпараттың жалған екенін және ата-ана құқығынан айыру мәселесі қорғаншылық органдарының құзыретіне жататынын атап өтті. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Закиева заңнамада балаларды отбасынан шығаруға жаңа негіз жоқ деп түсіндірді.

Осы Заңда балаларды отбасынан шығару бойынша нормалар жоқ. Қазір қолданыстағы заңнамада, 2011 жылдан бастап балаларды алу, ата-ана құқықтарынан айыру және шектеу бойынша барлық негіздер бекітілген. Бұл заң жобасы зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған. Біз балаларды ұруға болмайтынын білуіміз керек, – деді ол.

Кейбір заң нормасының шикілігі туралы алаңдаушылық та асыра айтылған. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, заңдардың көп бөлігі одан әрі пысықталуда. Құқық қолдану практикасы жасалуда, кейбір ескерілмеген сәт анықталды. Бұл мүлдем қалыпты жағдай.

Қоғам және әрбір азамат баланың толыққанды азамат, құқықтың субъектісі екенін түсінуі керек, ол қорғалуы керек және егер ата-аналар бұл міндеттерді елемейтін болса, онда мемлекет баланың проблемаларын шешуі қажет. Мемлекет үшін басты парадигма, бала – құндылық, болашақ.

Сондай-ақ мемлекеттік органдар баланы отбасынан тартып алады деген сөздерді жиі кездестіруге болады. Айта кету керек, бұл соңғы шара. Алайда, бала үшін маңызды дүние – қауіпсіз болу. Егер отбасындағы қатынастар балаға зиян тигізетін болса, онда заң кәмелетке толмағандарды қорғауға мүмкіндік беретін институционалдық тетіктерді іске қосуға мүмкіндік береді, бұл оған ауыр зардаптарды болдырмайды.

Кейбір адам заңнаманы “Батысқа” еліктеушілік деп көрсетуге тырысады. Біздің қоғам үшін кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық мәселелерін шешуде ең жақсы тәжірибелерді қабылдау маңызды. Өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және қорғау процесінде жақсы нәтижелерге қол жеткізген Еуропа елдерінің тәжірибесін зерттеу маңызды.

Агрессорға міндетті психологиялық көмек көрсету қызметі енгізіледі

Жаңа тәсілдерді қолдану қазақстандық сот төрелігін ізгілендіруді көрсетеді.

Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатудан басқа, заң біздің заңнамаға әсер етудің жаңа түрлерін қолдануды қарастырады.

Мысалы, сот шешімі бойынша қылмыскерлерге міндетті психологиялық көмек көрсету енгізіледі.

Психокоррекциялық жұмыс отбасылық-тұрмыстық жанжалдың туындауына әкелетін агрессивті мінез-құлықтың себебін түсінуге көмектеседі, осылайша агрессордың күнделікті өмірде неғұрлым ауыр құқық бұзушылық жасауына жол бермейді.

Бұған дейін Астана, Алматы және Павлодар қалаларында өткізілген пилоттық бағдарламалар психокоррекциялық курстардан өткен агрессорлардың бұдан былай тұрмыстық зорлық-зомбылық жасамағанын көрсетті.

Әрбір дебошир өз еркімен өзіне қатысты психокоррекция жүргізуге келісе бермейді. Дәл осы мақсатта сот шешімі бойынша міндетті психологиялық көмек көрсету енгізіледі.