Қоғамдық тұрақтылық пен діни еркіндік: Қазақстан заңнамасындағы тепе-теңдік

Қазақстан – этникалық және діни әралуандығы бар мемлекет. Бүгінде елімізде жүзден астам ұлт өкілі тату-тәтті өмір сүріп, әртүрлі діндер қатар дамып келеді. Бұл ахуал Қазақстанның зайырлы мемлекет ретіндегі саяси бағытын айқындайды. Дін саласындағы заңнаманы жетілдіру арқылы мемлекет қоғамдық тұрақтылықты нығайтып, азаматтардың діни сенім бостандығын қамтамасыз етуге ұмтылуда.

Қазақстан Конституциясы зайырлы мемлекеттің басты тірегі болып табылады. Онда діни еркіндікті қорғауға арналған бірқатар баптар бар:

– 14-бап – дінге негізделген кемсітуге жол бермейді;

– 19-бап – әр азаматқа өз дінін ұстануға немесе дінсіз болуға құқық береді;

– 22-бап – ар-ождан бостандығын қамтамасыз етеді.

Бұл баптар Қазақстанның құқықтық жүйесінде діни сенім еркіндігі негізгі құндылықтардың бірі екенін көрсетеді.

2011 жылы қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң дін саласын реттеудің негізгі құжаты ретінде қалыптасты. Бұл заң ар-ождан бостандығын басты қағида етіп бекітсе де, діни ұйымдардың міндетті түрде тіркелуін талап етеді. Кемінде 10 мүшесі бар ұйым ғана ресми тіркеуден өте алады.

2022 жылы заңнамаға енгізілген түзетулер діни жиналыстарды өткізу тәртібін жеңілдетті, бірақ бақылау тетіктерін сақтап қалды. Ал 2025 жылғы маусымда қабылданған заң бойынша қоғамдық орындарда жүзді толық жабатын киімдерге тыйым салынды. Бұл қадам қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында жасалды.

Статистика және діни ахуалдың динамикасы

Қазақстандағы діни ахуалды түсіну үшін ресми деректерге назар аударайық:

– 2010 жылы елімізде шамамен 3 400 діни бірлестік тіркелген;

– 2015 жылы бұл көрсеткіш 3 700-ге жетті;

– 2024 жылы – 3 824 діни бірлестік тіркелді.

Соңғы онжылдықта діни бірлестіктер саны тұрақты түрде өсіп келеді, бұл қоғамдағы діни сенімнің әлі де маңызды екенін көрсетеді.

2013–2023 жылдар аралығында Қазақстанда шамамен 1 000 адам экстремистік әрекеттері үшін сотталды. Жыл сайын орта есеппен 80–100 іс қаралған. Бұл деректер дін саласындағы қатаң бақылаудың бір себебін көрсетеді. Әрине, бұл саясат қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталғанымен, кей жағдайда дін еркіндігін шектейді деген қате пікірлер де айтылуда.

Мәселен, 2022 жылы Алматы облысында тіркелмеген протестант қауымына айыппұл салынды, 2023 жылы Ақтау қаласында діни әдебиеттерді заңсыз таратқан кәсіпкерге шара қолданылды. 2024 жылы Шымкентте алдын ала ескертусіз діни жиналыс өткізген азаматтарға ескерту берілді.

Халықаралық контекст және Қазақстан тәжірибесі

Қазақстан діни саясатында халықаралық нормаларды ұстануға тырысады. БҰҰ мен ЕҚЫҰ стандарттарына сәйкес сенім бостандығы кепілдендіріледі. Дегенмен Қазақстан заңнамасы діни ұйымдарды міндетті тіркеу арқылы бақылауды сақтап отыр.

Аймақтағы елдермен салыстырғанда Қазақстандағы талаптар жеңілдеу. Мысалы, Өзбекстан мен Тәжікстанда діни белсенділікке қатаң шектеулер қойылса, Қазақстан діни диалогты дамытуға басымдық береді.

Қазақстанның халықаралық аренадағы маңызды бастамаларының бірі – Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі. Алғаш рет 2003 жылы өткен форумға небәрі 17 делегация қатысқан болса, 2022 жылы өткен 7-ші съезге 50-ден астам елдің өкілдері келді. Папа Франциск пен басқа да беделді дін көшбасшыларының қатысуы Қазақстанның бейбітшілік пен келісімге қосқан үлесін айқындады.

Қоғамдық пікір және жастардың көзқарасы

2024 жылы жүргізілген әлеуметтік сауалнама нәтижелері мынадай болды:

– 71% – діни бірлестіктердің мемлекеттік бақылауда болуын қолдайды;

– 22% – еркіндіктің артуын қалайды.

Жастар арасында көзқарас әртүрлі: кейбірі дәстүрлі құндылықтарды сақтауды құптаса, енді бір бөлігі зайырлы қағидаттарды жоғары қояды. Бұл Қазақстан қоғамының көпқырлылығын көрсетеді.

Қазақстандағы дін саласындағы заңнама – қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мен діни еркіндікті сақтау арасындағы нәзік тепе-теңдік. Қатаң бақылау экстремизм мен радикализмнің алдын алуға бағытталғанымен, дін еркіндігі де шектен тыс шектелмеуі тиіс.

2030 жылға қарай Қазақстан Орта Азияда діни толеранттылық пен тұрақтылықтың ең озық моделін қалыптастыруды мақсат етіп отыр. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезін одан әрі дамыта отырып, еліміз бейбітшілік пен келісімнің жаһандық орталығы ретінде таныла береді.